در سال‏های اخیر، توجه روزافزون اقشار مختلف جامعه به ویژه جوانان، به موضوع مهدویّت و انتظار، موجب رونق بازار کتاب‏ها و نشریه‏های مرتبط با این موضوع شده و هر از چند گاه، کتاب یا نشریة جدیدی به این جرگه وارد می‏شود.
پدیدة یاد شده گرچه در جای خود بسیار مبارک و امیدوارکننده است، ولی بیم‏ها و نگرانی‏هایی را هم در پی دارد که بایسته است علمای حوزه، صاحب‏نظران مسائل اعتقادی و مسئولان فرهنگی کشور با حساسیت و دقت نظر بیشتری به این پدیده توجه کنند.
یکی از موضوع‏هایی که در این میان بسیار اهمیّت دارد و نیازمند دقت و توجه بیشتری است، پرداختن افراطی به موضوع تشرّفات و ملاقات با امام زمان(ع) است. متأسفانه موضوع یاد شده، این روزها دست‏مایة بسیاری از کتاب‏ها و نشریه‏های نوظهور قرار گرفته است و نویسندگان و ناشران این قبیل کتاب‏ها و نشریه‏ها تلاش می‏کنند با داغ‏تر کردن فضای بحث و گفت‏وگو در این زمینه، مخاطب بیشتری جلب کنند و بر شمارگان کتاب‏ها و نشریه‏های خود بیفزایند.

با توجه به اهمیّت موضوع یاد شده و به دلیل پرسش‏های فراوانی که دانشجویان، فرهنگیان و دیگر اقشار اجتماعی در این زمینه مطرح می‏کنند، به بررسی جنبه‏های مختلف این موضوع می‏پردازیم.

1. امکان یا عدم امکان تشرّف
امام مهدی(ع) در آخرین توقیعی که خطاب به چهارمین نایب خاص خود، علی بن محمد سمری، صادر کرد، فرمود: «ای علی بن محمد سمری، خداوند پاداش برادرانت را در مرگ تو بزرگ گرداند. تو تا شش روز دیگر می‏میری. پس کارت را سامان ده و به کسی به عنوان جانشین پس از خود، وصیت مکن که دیگر غیبت دوم [تامه] رخ داده است. دیگر ظهوری نیست، مگر به اذن خداوند و آن، پس از مدتی دراز و بعد از آنکه دل‏ها سخت شد و زمین از ستم پرشد، رخ خواهد داد. به زودی از شیعیانم، کسانی خواهند آمد که ادّعای دیدار (مشاهده) مرا می‏کنند. آگاه باشید هر کس پیش از خروج سفیانی و صیحه آسمانی ادّعای دیدار مرا کرد، دروغ‏گو و افترا زننده است».1

این توقیع شریف، زمینه‏ساز بحث و گفت‏وگوهای فراوانی در زمینة امکان یا عدم امکان ملاقات حضرت مهدی(ع) در زمان غیبت شده و علمای شیعه را به اظهارنظر در این زمینه واداشته است.2 آنچه از مجموع این بحث و گفت‏وگوها برمی‏آید، این است که در اصل امکان ملاقات با آن حضرت تردیدی نیست و اینکه افراد زیادی در طول دوران غیبت کبرا به این شرافت رسیده‏اند، گواه روشنی بر این مدعاست. با این حال، سخن در شرایط و ویژگی‏های آن است.

یکی از نکته‏هایی که همه علمای شیعه در این زمینه بر آن اتفاق نظر دارند، این است که در عصر غیبت کبرا، باب نیابت و سفارت، به گونه‏ای که در مورد نایبان خاص آن حضرت و در دوران غیبت صغرا وجود داشت، بسته شده است. از این‏رو، هیچ‏ کس نمی‏تواند ادّعا کند که با آن حضرت در ارتباط است و هر زمان اراده کند، می‏تواند با ایشان ملاقات کند یا به طور خاص از سوی ایشان نیابت یافته است که اموری را به انجام رساند یا دستورهایی را به مردم ابلاغ کند.

نکتة دیگری که بسیاری از علمای شیعه در کتاب‏ها و آثار خود به آن اشاره کرده‏اند، این است که ملاقات با امام زمان(ع) مستلزم شایستگی‏های ویژه‏ای است که حتی بسیاری از بزرگان به آن دست نیافتند و گروهی هم که به این توفیق دست یافتند، با تلاش‏های فراوانی بوده است.

حضرت آیت‏الله جوادی آملی در این زمینه می‏فرماید: «امام(ع)، وحید دهر است. مثل شمس آسمان است. همان‏طور که شما با دستتان نمی‏توانید به آفتاب برسید، نمی‏توانید به راحتی به امام برسید».3

حضرت آیت الله ناصری نیز وجود «سنخیّت» را شرط لازم برای حصول تشرّف دانسته است و می‏فرماید:
تنها کسانی می‏توانند آن حضرت را ببینند و ایشان را بازشناسند که خود از بُعد مادیِ عالم خارج شده باشند و با آن حضرت که سلطان عالم مجرّدات هستند سنخیت برقرار کرده باشند. از این‏روست که «سنخیت» را نخستین و مهم‏ترین شرط برای حصول تشرّف می‏دانیم... . دو شی‏ء تنها به این شرط می‏توانند به هم منضمّ شوند و پیوستگی یابند که از سنخیت نسبت به یکدیگر بهره‏مند باشند. حال اگر کسی سنخیت با عالم ماده و مادیات نداشته باشد، نمی‏تواند هم‏سنخ عالم مجردات باشد و با فرشتگان و برتر از آنان، حضرت ولیّ‏عصر(ع) ارتباط برقرار کند».4

ایشان در ادامة سخنان خود، پیراستن نفس از رذیل اخلاقی (تخلیه) و آراسته شدن به صفات پسندیده (تحلیه) را تنها راه ایجاد سنخیت می‏دانند: «تخلیة نفس از رذائل اخلاقی و تحلیه آن به صفات پسندیده، تنها راه ایجاد سنخیت و زان پس تشرّف یافتن به محضر آن حضرت است؛ چه، مادام که نفس انسان از صفات رذیله تخلیه نشود و به صفات حمیده آزین نبندد، حجاب‏های نفسانی مانع از دیدن خورشید وجود آن حضرت است».5

با توجه به آنچه گفته شد، باید بسیار مراقب بود که در طرح موضوع ملاقات با امام زمان(ع) به گونه‏ای رفتار نکنیم که مردم گمان کنند هر کس می‏تواند ادّعای رؤیت کند و هر ادّعایی را هم به راحتی می‏توان پذیرفت.

یکی از موضوع‏هایی که در زمینه ملاقات با امام زمان(عج) باید بدان توجه داشت، این است که آیا همه کسانی که ادّعا می‏کنند با امام زمان(ع) ملاقات کرده‏اند، به راستی شخص آن حضرت و وجود واقعی ایشان را دیده‏اند یا احتمال‏های دیگری در این میان وجود دارد؟

در پاسخ به این پرسش باید گفت، احتمال‏ها و فرض‏های مختلفی در این زمینه مطرح است و هرگز نمی‏توان ادّعا کرد که همه مدّعیان رؤیت امام مهدی(ع) به واقع آن حضرت را دیده‏اند.

حضرت آیت‌الله جوادی آملی در زمینة دسته‏بندی کسانی که موفق به دیدار امام زمان(ع) شده‏اند، می‏فرماید: «خیلی از موارد است که انسان بیمار دارد، شفا پیدا می‏کند یا گم‏شده‏ای دارد، پیدا می‏کند، امّا آیا اینها به وسیلة شخص حضرت است یا اولیای فراوانی که زیر نظر حضرت هستند یا شاگردان فراوانی که حضرت دارد؟ یا اینکه یکی از اولیای خود را اعزام می‏کند؟ هیچ برهانی بر مسئله نیست که مثلاً آن کسی که شخص گم‏شده را به منزل می‏رساند یا مشکل کسی را حل می‏کند، شخص حضرت باشد. اولیای فراوانی در خدمت و تحت تدبیر حضرت هستند. حضرت ممکن است به یکی از اینها دستور داده باشند و آن مشکل حل شود. در بعضی از موارد، آن تمثلات نفسانی را انسان مشاهده می‏کند و خیال می‏کند واقعیت است. این بخش اوّل که مشهود است تمثلات نفسانی بوده، باید از واقعیت‏بینی جدا شود.

در بخش دوم که حقیقتاً کسی را می‏بیند و مشکل او حل می‏شود یا شفای مرضی بوده یا گم‏شده‏ای را به مقصد می‏رساند، در اینجا نیز هیچ برهانی ندارد که حضرت باشد یا شاگردی از شاگردان او. حضرت، شاگردان فراوانی دارد. این سیصد و سیزده نفری که هستند، الآن ممکن است افراد فراوانی باشند که تحت تدبیر آن حضرت، مأموریت‏هایی را انجام می‏دهند.

بخش سوم آن است که نظیر مرحوم بحرالعلوم(ره) خدمت خود حضرت می‏رسد. این را هم بعضی منکر هستند، [ولی] این هیچ استبعادی ندارد، بلکه امکان هم دارد. امّا در این بخش دو مسئله وجود دارد: یک، فرد حق ندارد بگوید من خدمت حضرت رسیده‏ام؛ دو، ما حق نداریم قبول کنیم. به ما گفته‏اند که شما تکذیب کنید؛ یعنی نگویید او دروغ می‏گوید، بلکه اثر عملی بار نکنید. تکذیب به معنای اینکه شما دروغ می‏گویید و حضرت غیرقابل دیدن است، نیست».6

حضرت آیت‌الله ناصری نیز در این باره می‏فرماید: «بسیاری از کسانی که ادّعای تشرّف به محضر آن حضرت را داشته‏اند و گاه‏گاه واقعاً از فیض آن حضرت نیز برخوردار شده‏اند، نه ایشان، بلکه یکی از یاران خاصّ ایشان را زیارت کرده‏اند؛ چه، همواره پنج گروه از اولیا در محضر آن ولیّ مطلق به سر می‏برند و در خدمت ایشان از جان و دل می‏کوشند. اینان اوتاد، نجباء، نقباء، رجال الغیب و صلحا هستند که اگرچه از جنس دیگر مردمانند، به مراتبی از تهذیب نفس و جلای باطن نائل شده‏اند که می‏توانند در محضر آن حضرت به سر برند. طُرفه آنکه غیر از طبقه صلحاء، گویا بقیّه این طبقات دارای تشرّف اختیاری هستند و می‏توانند در هر لحظه‏ای که طلب کنند، به محضر ایشان بار یابند.

اگرچه شمارة اینان به درستی بر ما معلوم نیست، گویا جمعیّت حاضر در محضر آن حضرت، بیش از پانصد نفر هستند. اینان دائماً در فرمان آن حضرتند و حوائج شیعیان و محبّان ایشان را به فرمان آن حضرت روا می‏دارند. ازین روست که شماری از کسانی که ادّعای تشرّف به محضر آن حضرت را دارند، هر چند واقعاً مورد نظر و فیض خاصّ آن حضرت واقع شده‏اند، امّا نه خود ایشان که یکی از یاران خاصّ ایشان را زیارت کرده‏اند، امّا با اصرار مدّعی می‏شوند که خود آن حضرت را دیده‏اند. باید از اینان پرسید: آیا پیش از این ایشان را دیده‏اند که از چگونگیِ چهره ایشان آگاه باشند تا بتوانند آن حضرت را باز شناسند؟

یاران آن حضرت و به ویژه طبقة رجال الغیب، همواره به امر آن حضرت به میان مردم رفت و شد می‏کنند و حوائج آنان را برطرف می‏سازند. بدین‏ترتیب، اگر کسی با یکی از مردان الهی روبه‏رو شد که پس از انجام حوائج مادّی و یا معنویِ او، از دیده نهان گشت، نباید بپندارد که خود آن حضرت را دیده است؛ چه بسا یکی از یاران خاصّ آن حضرت که سر در فرمان ایشان دارند را دیده است».7

 با توجه به مطالب یاد شده، نباید هر عنایتی را که از سوی امام زمان(ع) به شخصی می‏شود و هرگونه گره‏گشایی را که از سوی آن حضرت صورت می‏گیرد، به حساب ملاقات یا تشرّف گذاشت. همچنین نباید هر ادّعای تشرّفی را به سادگی پذیرفت و بر گفته‏های مدّعی مهر تأیید زد.